De wortel of peen (Daucus carota) behoort tot de familie van de schermbloemigen. De wortel is nauw verwant aan de pastinaak. Ook selderij en peterselie behoren tot de familie van de schermbloemigen.

Hoewel er steeds meer zogenaamde regenboogpeentjes in allerlei vrolijke kleuren verkrijgbaar zijn, is de oranje wortel toch nog het meest bekend en het meest voorkomend. Dat is niet altijd zo geweest: blijkbaar hebben Nederlandse botanici hard gewerkt om een oranje wortelras te kweken als eerbetoon aan Willem van Oranje. De haast zoete groente is, in welke kleur dan ook, een leuke toevoeging aan de moestuin.

Groeiwijze

De wortel is een tweejarig gewas. In het eerste jaar wordt ondergronds een wortel gevormd. Als je de wortel in de grond zou laten zitten, loopt hij na de winter uit om schermvormige bloemen en vervolgens zaad te vormen.

Wortels ontstaan uit minuscule zaadjes. De zaadjes zijn zogenaamde lichtkiemers: de plantjes kruipen het liefst uit hun zaadje als ze een beetje licht te zien krijgen. Het ontkiemen duurt relatief lang dus een beetje geduld komt goed van pas bij het kweken van worteltjes. In eerste instantie ontstaat een plantje met twee ovale blaadjes met een gladde rand. De plantjes hebben in dit stadium nog niet de kenmerkende blaadjes die je van wortelloof gewend bent.

Pas later ontstaat vanuit het hart van elk plantje het kenmerkende wortelloof. Terwijl het loof bovengronds steeds groter wordt, groeit ondergrond de wortel. In de loop van de zomer is de wortel groot genoeg om geoogst te worden.

Soorten & rassen

Het belangrijkste onderscheid wat wortels betreft is het verschil tussen fijne wortels (bospeen en waspeen) en grove wortels (winterwortels).

Zomerwortels of fijne wortels zijn de slanke peentjes die vaak inclusief een flinke bos loof in de supermarkt worden verkocht. De worteltjes zijn vergeleken met winterwortels relatief vroeg in het seizoen klaar om geoogst te worden. De worteltjes zijn minder lang houdbaar dan winterwortels en zijn dus bedoeld om kort na de oogst opgegeten te worden, in tegenstelling tot de winterwortels die maanden bewaard kunnen worden. Bekende rassen zijn Amsterdamse bak, Nantes en Parijse broei.

Winterwortels of grove wortels zijn dikker dan zomerwortels. Ze kunnen tot begin juli gezaaid worden en zijn tegen het einde van de zomer klaar om geoogst te worden. Doordat de wortels veel dikker moeten worden dan de zomerwortels, duurt het langer voor de wortels klaar zijn. De wortels zijn langer houdbaar dan zomerwortels, mits ze onder de juiste omstandigheden worden bewaard (zie hieronder). Bekende rassen zijn Berlicumer en Flakkeese.

Voorbereiding

Wortels groeien het liefst in de volle zon, het loof moet namelijk heel wat zonne-energie opvangen om ondergronds grote wortels te kunnen vormen. Geef de wortels dus een zonnig plekje.

Wortels groeien het best op grond die diep bewortelbaar is. Het is moeilijk te geloven maar de kleinste, dunste uitlopertjes van waspeen kunnen wel een meter diep in de grond reiken. Om dit mogelijk te maken, moet de grond los zijn, zonder harde lagen. Harde grond ontstaat door grondbewerking terwijl de grond nat is. Als je over kletsnatte (klei)grond loopt, kan je je wel voorstellen dat de boel compact en keihard wordt. Kortom, bewerk je grond pas als de bodem enigszins is opgedroogd. Zandgrond is veel minder hard dan bijvoorbeeld kleigrond. Om deze reden is het makkelijker om wortels te telen op lichte, zanderige grond dan op zware kleigrond. Ook de grondwaterstand heeft invloed op de bewortelingsdiepte. De diepst reikende worteltjes blijven namelijk altijd enkele centimeters boven de grondwater. Bij een hoge grondwaterstand, waar je uiteraard zelf geen invloed op hebt, zal de bewortelingsdiepte dus ook kleiner zijn.

Op kleigrond is het slim om de wortels op ruggen te zaaien. De klei is namelijk zo zwaar dat wortels moeite hebben om erdoorheen te groeien. Op hun reis de bodem in kronkelen ze via de weg van de minste weerstand naar beneden. De wortels worden kronkelig, vertakt en misvormd. Als ze daarentegen door een bergje losgemaakte klei kunnen groeien, blijven ze keurig recht. Lees hieronder meer over het zaaien op ruggen.

Een goede vochtvoorziening van de bodem is ook belangrijk bij de teelt van wortels. Bij sterke wisselingen in de vochtigheid van de bodem zullen de wortels namelijk veel sneller barsten. Een grotere hoeveelheid organische stof, bijvoorbeeld afkomst uit organische mest of compost, zorgt ervoor dat de bodem meer vocht vast kan houden. Wortels hebben overigens weinig stikstof (mest) nodig. Per vierkante meter bospeen (zomerwortel) is 7 tot 10 kg oude stalmest voldoende. Dit hoef je natuurlijk niet exact af te meten, als het globaal maar ongeveer klopt.

Zaaien

Voorzaaien heeft geen zin bij wortels. Het verplanten van wortels leidt namelijk tot vertakte en misvormde wortels. Kortom, wortels worden direct in de volle grond gezaaid. Zomerwortels worden overigens ook vaak onder glas geteeld zodat de eerste worteltjes vroeger in het seizoen geoogst kunnen worden.

Wortelzaadjes zijn geribd: over de lengte van de zaden lopen streepjes (“ribben”). In deze ribben bevinden zich buisjes gevuld met een vluchtige olie. Als je langs de zaadjes wrijft, komt de aromatische olie vrij en ruik je de kenmerkende wortelgeur. Nieuw zaad geurt sterk, oud zaad is bijna reukloos. Kortom, door te wrijven en te ruiken kan je onderzoeken of wortelzaad nieuw of oud is.

Zomerwortels kunnen worden gezaaid vanaf begin maart, de winterwortels komen iets later, vanaf april ongeveer. Wortelzaadjes zijn minuscuul, wat het zaaien lastig maakt. Er zijn verschillende oplossingen om het zaaien makkelijker te maken. De eerste oplossing bestaat uit het mengen van de zaadjes met vochtig zand. Als de zaadjes goed door het zand gemengd worden, is het daarna een kwestie van het zandmengsel over de grond verdelen. Een andere optie is “pillenzaad” gebruiken. Dit zijn zaadjes die elk een omhulsel hebben dat oplost in water. De zaadjes lijken dus op pilletjes. Deze pilletjes zijn makkelijker te doseren dan de minuscule wortelzaadjes. Een derde optie is het gebruiken van zaadband; een papieren strook waarin de zaadjes op de juiste afstand van elkaar gepositioneerd zijn. Het zaaien is in dit geval een kwestie van het zaadband in de grond leggen en bedekken met een dun laagje aarde.

Wortels houden van luchtige, losse grond waar de groeiende wortels gemakkelijk doorheen komen. Op lichte grond, zoals zandgrond, zullen wortels het dus naar hun zin hebben. Op zware kleigrond, daarentegen, is het slim om een rug te maken van ongeveer 20 cm hoog en 30 cm breed. Bovenop die rug wordt dan het zaad (of het mengsel van zand en zaad) gestrooid. Het zaad van zomerwortels wordt meestal breedwerpig gezaaid, over een breedte van ongeveer 20 centimeter. Breedwerpig zaaien is moestuintaal voor zaadjes gelijkmatig verdelen over een breder zaaibed, dus niet op een enkel smal rijtje. De zaadjes worden tenslotte bedekt met een laagje aarde van ongeveer een halve centimeter. Door zo’n laagje aarde komt nog voldoende licht om de wortelzaadjes te laten ontwaken. Wortels kunnen echter ook op een rijtje worden gezaaid. Winterwortels hebben meer ruimte nodig dan zomerwortels: als je ze op rijtjes zaait, kan je 1o tot 15 cm tussen de plantjes aanhouden. Je kunt in eerste instantie de zaadjes dichter op elkaar zaaien en vervolgens de plantjes uitdunnen. Zo voorkom je dat er gaten in je rij vallen, mochten niet alle plantjes opkomen.

Op zandgrond is het niet nodig om ruggen te maken, daar is de grond zo los dat wortels geen moeite hebben met het doordringen van de grond. Maar of je nou of klei of op zand of op welke grondsoort dan ook tuiniert, voor wortels moet je geduld hebben. Het kiemen duurt lang, vaak enkele weken. Kortom, zet braaf naambordjes in de grond op de plek waar de wortels gezaaid zijn, anders ben je ruim voor de wortels opkomen, al lang en breed vergeten waar ze ook alweer stonden.

Wortels komen het beste op als de bovenste grondlaag niet uitdroogt. Maak en houd de grond dus vochtig als je wortels gaat zaaien. Naast uitdroging leidt ook korstvorming (het vormen van een harde laag grond als natgeregende grond opdroogt) tot een onregelmatige opkomst van wortelzaadjes. Korstvorming is te verminderen door het toevoegen van organische stof (organische mest en/of compost) aan de bodem.

Als je gedurende langere tijd zomerwortels wilt kunnen oogsten, is het slim om meerdere keren een klein stukje in te zaaien in plaats van alles in een keer. Gespreid zaaien leidt namelijk ook tot een gespreide oogst.

Tenslotte nog iets over vruchtwisseling: wortels kunnen beter niet worden gezaaid op grond waar vorig jaar andere schermbloemigen (selderij, peterselie, pastinaak, karwij) hebben gestaan. Ook bonen, erwten en tuinbonen zijn minder geschikt als voorgangers van wortels.

Verzorgen

Net na het zaaien en in droge periodes is het goed om de wortels regelmatig water te geven. Bij grote schommelingen wat vochtigheid van de bodem betreft kunnen wortels namelijk barsten. Hierdoor zijn ze minder lang houdbaar en lastiger om schoon te maken. De kans op barsten is ook groter als de wortels op relatief grote afstand van elkaar gezaaid zijn.

Het is slim om wortels te beschermen tegen de wortelvlieg. Dit is een insect dat eitjes legt rond de hals van de plant. Uit de eitjes komen larven die vervolgens gangetjes boren in de wortels. Een rode verkleuring van het loof kan wijzen op de aanwezigheid van de wortelvlieg. Wortels kunnen beschermd worden tegen de wortelvlieg door de wortels een beetje aan te aarden (een klein bergje aarde aanbrengen aan de basis van de plant) maar vooral door insectengaas over de jonge plantjes te plaatsen. Ook kunnen wortels in de  buurt gezet worden van de uien en/of sjalotten. Het idee is dat de sterke uiengeur de geur van de wortels maskeert, waardoor de wortelvlieg de wortelplantjes minder makkelijk kan vinden.

In het begin kan het lastig zijn om de wortelplantjes van onkruid te onderscheiden. Zodra de wortelplantjes echter goed herkenbaar zijn, is het slim om regelmatig onkruid te wieden. Op deze manier zorg je ervoor dat de wortels alle ruimte krijgen om zich te ontwikkelen tot mooie volwassen wortels.

Wortels kunnen verschillende gebreksziektes krijgen. Dit zijn ziektes veroorzaakt door een tekort aan voedingsstoffen, bijvoorbeeld:

• Stikstofgebrek: kleine, iele plantjes met bleekgroene bladeren. Oudere bladeren zijn geel tot roodkleurig en sterven vroegtijd af. Het helpt om bij te bemesten met bijvoorbeeld koemestkorrels.
• Kaligebrek: naar beneden omkrullende, bruingerande bladeren die van buiten naar binnen soms verdorren. Het kan helpen om wat kali toe te voegen.

Oogsten

Wortels kunnen geoogst worden zodra je ze zelf groot genoeg vindt. Een spitvork of riek komt hierbij goed van pas. Als je met je ene hand voorzichtig aan het loof trekt en met de andere hand, met behulp van de spitvork, de grond onder de wortels omhoog wipt, zijn de wortels zo geoogst. Als je de grond niet opwipt maar enkel aan het loof trekt, bestaat de kans dat je enkel het loof van de wortels aftrekt of dat de wortel halverwege afbreekt.

Zomerworteltjes kunnen direct na het oogsten enigszins worden schoongespoeld in de sloot of in een ton water. Dit voorkomt dat de gootsteen thuis verstopt raakt door een overvloed aan grond.

Winterwortels kunnen beter niet schoongemaakt worden na het oogsten; de aanwezigheid van wat aarde op de wortels komt de houdbaarheid op de lange termijn ten goede.

Bewaren

Zomerwortels kunnen het best in een plastic tasje in de koelkast bewaard worden. Dit voorkomt uitdroging van de wortels. De wortels zijn natuurlijk op hun lekkerst als ze net geoogst zijn.

Winterwortels blijven het langst goed als ze in een koele schuur vorstvrij worden opgeslagen. Maak de wortels na het oogsten niet helemaal schoon, een beetje aarde beschermt de wortels juist tegen uitdroging en bederf. De oogst blijft het langst goed als je de wortels in kistjes zand bewaard, hoewel opslaan in een papieren zak vaak ook goed gaat, mits er wat aarde op de wortels is blijven zitten. Wortels die beschadigd of gebarsten zijn, zijn minder lang houdbaar dan onbeschadigde wortels. Het is dus slim om de beschadigde wortels als eerste op te eten.

Eten

Wortels: je kunt ze op allerlei manieren bereiden. Een van mijn lievelingsgerechten met wortel is een heerlijke, smeuïge en toch luchtige worteltaart. In onderstaande vlog laat ik je onder andere zien hoe we onze lievelingsworteltaart maken.